‘Je mag toch ook je ouders bekritiseren, ondanks dat ze je zakgeld geven?’

Jacob Eikelboom, al ruim zestien jaar docent op de HvA, schrijft elke twee weken een column over het verwarrende leven op en rond de hogeschool. Deze keer over de burgerschapstaak van de HvA. ‘Ook HvanA draagt bij aan deze taak door de HvA een spiegel voor te houden.’

Wist je dat het onderwijs alles oplost wat misgaat in de samenleving? Problemen met eetgewoontes, geld uitgeven, grensoverschrijdend gedrag? Breng het als taak onder bij het onderwijs en daar wordt het opgelost. Het is een soort geautomatiseerde reactie geworden, niet alleen van de samenleving, maar ook al lange tijd van de overheid.

Van primair onderwijs tot hoger onderwijs: er is altijd wel een plekje in het onderwijsprogramma om nagelaten taken van ouders of overheden alsnog recht te breien. Een recente taak die het onderwijs op zich heeft gekregen is burgerschap. De overheid wil dat wij allemaal fijne, reflectieve burgers zijn die weten hoe je samenleeft in een open, vrije en democratische samenleving. Maar dat gaat natuurlijk niet vanzelf.

In het mbo is burgerschap al jaren een vak en vanaf 2026 wordt het een verplicht examenonderdeel. In het overige onderwijs stelt de overheid het als een taak en niet als een verplicht vak. Het is de bedoeling dat er in het onderwijs aandacht wordt besteed aan thema’s als gelijkheid, vrijheid, participatie en andere democratische beginselen, maar ook mediawijsheid hoort bij goed burger zijn. Je moet weten waar je je informatie vandaan haalt en je moet de waarde van vrije media snappen.

Het is een mooi streven, zeker als ik zie hoe mensen in tijden als deze met elkaar omgaan. In het echte leven valt het vaak nog wel mee, maar zodra ik het digitale leven betreed, beginnen de krachttermen en verwijten naar de ander. Het online bestaan is een slangenkuil en een leeuwenkuil tegelijk. Mensen worden uitgemaakt voor radicaal rechts, extreem-links, voor fascist, communist, voor zionist, antisemiet, islamofoob, racist, woke en ga zo maar door. Zelfs scheldwoorden lijken onderhevig aan inflatie. Ze worden zo veel gebruikt dat niemand meer lijkt te weten wat een nazi of een fascist is.

Ik snap wel dat mensen die zich zorgen maken, inclusief een minister, zich wenden tot het onderwijs. Het enige wapen tegen onwetendheid is toch kennis en kritisch denken? Alleen is het wel de vraag hoe je historische kennis en brede nieuwsgierigheid onderbrengt in lessen over fiscaal recht, elektromotoren of fysiotherapie.

Toch vind ik dat onderwijsinstellingen niet weg moeten lopen voor die burgerschapsambitie. Wij leiden toch niet alleen op tot een beroep, maar ook tot professional, tot collega, tot betrokken burger? Niets voor niets laat de HvA met een project als HvA in de Stad zien dat we meer zijn een diplomafabriek. Verder hebben we een lectoraat Burgerschapsonderwijs, waarin kennis wordt gedeeld over hoe je kritisch denken stimuleert, hoe je omgaat met gevoelige onderwerpen uit de samenleving en hoe je de waarde van democratie vorm geeft.

Een derde voorbeeld in het vormgeven van burgerschap is dit magazine, HvanA. HvanA draagt op de HvA bij aan kritisch meekijken, aan reflectie, aan perspectieven die niet altijd gezien worden en vooral aan de waarde van vrije media. Sommige HvA’ers vinden HvanA maar een gek verschijnsel. Er is maar één betalende abonnee en dat is de HvA zelf.

Vervolgens verschijnen er stukken of columns in HvanA die best kritisch zijn op hun geldschieter, de HvA. Dat lijkt inderdaad vreemd. Aan de andere kant, je mag toch ook best je ouders bekritiseren, ondanks dat ze je zakgeld of studietoelage geven? Of iemand die een uitkering van de overheid ontvangt; die mag toch tegen besluiten van diezelfde overheid demonstreren?

Dat is nou precies waar de burgerschapstaak ook over gaat, leren kritisch en reflectief te zijn in een open setting. En dat is nu net wat een magazine als HvanA doet. Het houdt de HvA een spiegel voor over onderwerpen als maatschappelijke betrokkenheid, medezeggenschap, uitsluiting, kritisch vermogen, gelijkheid en rechtvaardigheid.

Afgelopen maanden stonden meerdere magazines als HvanA onder druk. De magazines van onderwijsinstellingen in Delft, Eindhoven en Arnhem/Nijmegen kregen te maken met censuur of straf. Besturen vinden het niet altijd leuk dat er kritisch meegekeken wordt of ongevraagd informatie wordt gedeeld. Maar volgens mij zou het logischer zijn als dergelijke kritische geluiden worden omarmd, als voorbeeld van hoe het kan: wij zijn reflectieve, open, democratische instellingen die invulling weten te geven aan de burgerschapsambitie.