Zijn de hoge piefen in Nederland bereid hun luxeleven op te geven voor het klimaat?
Pepijn Kouwenberg | Onderzoeker Reint Jan Renes
Hoe belangrijk ze het klimaat ook zeggen te vinden, de grootverdieners in Nederland vervuilen de aarde verreweg het meest. Hoe zorg je dat juist deze elite de CO2-uitstoot omlaag brengt? Gedragsonderzoeker Reint Jan Renes wil daar met de Deltapremie achter komen.
Of hij bekend is met de prijswinnende prent van striptekenaar Jip van den Toorn, over Brenda in het vliegtuig? Zeker, lacht Reint Jan Renes als hij de strip onder ogen krijgt. Sterker nog, hij toont de cartoon regelmatig op bijeenkomsten over het klimaat, omdat-ie de vinger op de zere plek legt.
‘De prent raakt in wezen precíés aan waar ons onderzoek over gaat,’ vertelt Renes meteen enthousiast. Als gedragsonderzoeker fascineert hij zich over het feit dat we soms het een zeggen, maar het ander doen. ‘We zijn namelijk allemaal een beetje Brenda. Hoezeer we ook hebben besloten om milieubewuster te leven, we nemen nog steeds het vliegtuig.’
Aan een tafeltje in het Jakoba Mulderhuis is Renes aangeschoven om het over zijn nieuwe onderzoek te hebben: wat is ervoor nodig om juist de bovenlaag van de maatschappij meer voor het klimaat te laten kiezen? Daar gaan hij en zijn team van het lectoraat Psychologie voor een Duurzame Stad zich de komende vier jaar over buigen.
Waarom onderzoeken jullie juist deze groep mensen?
‘Omdat dit de groep is die misschien wel denkt heel duurzaam te leven, maar ook nog regelmatig het vliegtuig pakt, twee auto’s voor de deur heeft, een groot huis en veel spullen. Daardoor hebben ze een veel grotere ecologische voetafdruk. Ik las daarover in een ander artikel en raakte geïnspireerd.’
Over wie hebben we het eigenlijk? De rijkste zoveel procent van de maatschappij?
‘Dat ze een hoog inkomen hebben, is één aspect. Dat ze veel verdienen en zich kunnen veroorloven correleert met het feit dat het vaak mensen zijn die prominente posities hebben bij de overheid, in organisaties en bedrijven, die zichtbaar zijn, belangrijke keuzes maken en vanuit die positie juist anderen over de streep kunnen trekken.’
Bankiers, politici, wethouders?
‘Precies, dat soort mensen. Of zij die in industrieën werken die het klimaatvervuilende systeem in stand houden. Neem de directeur van een Tata Steel, maar ook de culturele elite, zoals de hoofdredacteur van de Volkskrant. Als we een klimaatvriendelijkere maatschappij willen, kan vooral de top van de samenleving het systeem veranderen, denken we.’
‘Ik weet dat ik elke dag tekortschiet: ook mijn CO2-uitstoot is nog veel te hoog’
Om zijn onderzoek uit te voeren, kreeg Renes afgelopen oktober de Deltapremie. Dat is een grote onderzoeksprijs van maar liefst 500.000 euro, die bedoeld is om hbo-onderzoek ‘zichtbaarder’ te maken. Ook een onderzoeker van kunsthogeschool Codarts Rotterdam kreeg de prijs.
Het klimaat is een hot topic. Heb je vanwege het onderwerp de prijs gekregen?
‘Ik ben als onderzoeker aangedragen door de HvA, dus eigenlijk zou je dat aan Jopie (Nooren, red.) of Geleyn (Meijer, red.) moeten vragen. Maar ik denk inderdaad wel dat het door het onderwerp komt. Het klimaat leeft sowieso heel erg als onderwerp, ook wat betreft de weerstand die het oplevert. Prima, die weerstand, dat betekent tenminste dat er iets gebeurt.’
Jullie staan natuurlijk nog maar aan het begin. Hoe gaan jullie dit onderzoek aanvliegen?
‘Afgelopen week hebben we het hier uitvoerig over gehad met ons team. Het klinkt plat, maar in eerste instantie zal het onderzoek een kwestie zijn van gesprekken met ze voeren. Wat voor personen zijn deze mensen? Vinden ze het klimaat belangrijk? En zo ja, wat doen ze nu dan aan keuzes om het klimaat vooruit te helpen?’
‘Om terug te komen op Brenda: dit gaat over waarom mensen het klimaat vaak wel belangrijk zeggen te vinden, maar niet een stap verdergaan. Als gedragswetenschappers kunnen we daarin iets betekenen. We weten uit onderzoek dat mensen vaak beslissingen maken omdat iets leuk is, het wat oplevert voor henzelf of omdat het goed is voor de samenleving. Die drie zijn vaak met elkaar in strijd, daarom kiezen mensen lang niet altijd voor het klimaat.’
Maak jij nu de juiste keuzes, of vind je dat zelf ook nog lastig?
‘Ik probeer het zo veel ik kan, maar ik weet ook dat ik elke dag tekortschiet.’
Hoezo?
‘Omdat mijn ecologische voetafdruk als individu nog steeds te groot is. Als ik me houd aan de richtlijn van 1,5 graad klimaatopwarming, stoot ik nog steeds te veel uit. Dat kun je online checken, trouwens. Ik heb geen auto meer, ben overgestapt naar een duurzame bank, eet grotendeels vegan en ben kleiner gaan wonen. Ook heb ik sinds 2018 nog niet gevlogen...
...en nog schiet je tekort?
‘Ja. Ik weet het, het is ook moeilijk, we leven nu eenmaal in een samenleving die alles wat niet duurzaam is nog steeds de standaard maakt. Alleen het feit dat ik in Nederland woon, maakt het al lastiger om mijn CO2-uitstoot naar beneden te krijgen.’
Als je dat zo hoort, krijg je toch het idee dat je als burger juist maar een heel klein deel zelf kunt doen?
‘Dat een beter milieu bij jezelf begint, is inderdaad maar een half verhaal. Dat frame is heel lang in stand gehouden door overheid en industrie zodat zij konden zeggen: laat de burger het maar lekker zelf oplossen.’
‘Ik ben optimistisch, we zijn onafwendbaar met elkaar aan het veranderen’
Waarom dan toch de keus om je met dit onderzoek op het individu te richten?
‘De invloedrijke mensen die wij willen overtuigen, zijn verbonden aan grotere instituten. Zo zie ik het. Dus op het moment dat zij veranderen, veranderen die organisaties en de overheid ook. Het gaat allemaal om draagvlak, deze mensen kunnen dat creëren.’
Consuminderen betekent vooral dat je dingen niet meer mag. Hoe overtuig je mensen om hun luxeleven op te geven?
‘Ja, dat is de crux, de zoektocht. Wat men nu nog als vanzelfsprekend ziet, zoals het ‘‘recht’’ om elke dag vlees te mogen eten of het vliegtuig te pakken, is eigenlijk niet meer houdbaar. Want nu eten we zo veel vlees en verbruiken we zo veel energie dat we de planeet te veel uitputten en vervuilen.’
Juist die boodschap dat het ‘niet meer mag’ levert ook weerstand op. Toen er laatst een oproep werd gedaan voor een vleesloze kantine op de HvA, schoot dat bij veel studenten in het verkeerde keelgat.
‘Herkenbaar. Men voelt zich al gauw in de vrijheid aangetast. De reactie in eerste instantie is: wat belachelijk. Maar dat zag je ook toen de anti-rookbeweging op gang kwam. In eerste instantie vond men het doodnormaal dat we in het vliegtuig rookten, nu wordt dat als absurd gezien. Elke keer gaat het een stapje verder en op een gegeven moment is er een nieuwe norm van gedrag en regels ontstaan. Wat dat betreft ben ik optimistisch. Als het gaat om het klimaat zijn we onafwendbaar met elkaar aan het veranderen.’
Waar mondt dit onderzoek in uit?
‘Eerlijk gezegd weten we nog niet precies wat het wordt. We willen het niet alleen maar bij een rapport houden, maar juist vormen opzoeken waarbij het voor iedereen aantrekkelijk is en aanspreekbaar is. Bijvoorbeeld een podcast. Contact leggen met de samenleving, daar gaat het ook om bij wat je onderzoekt.’
