‘We zijn in principe rijk genoeg in Nederland: niemand zou in armoede hoeven leven’
Christa Romp
Nederland heeft te maken met nieuwe problemen rondom armoede, ziet HvA-lector Anna Custers. En als we niet oppassen, wordt het nog erger. ‘We moeten ervoor waken dat we hier geen Amerikaanse situaties krijgen.’
Het was stilte voor de storm, toen Anna Custers in april startte als lector Armoede Interventies. Twee maanden ervoor viel Rusland Oekraïne binnen. Die oorlog zorgde er indirect voor dat de inflatie in Nederland vanaf de zomer flink ging stijgen en het leven duurder werd.
Custers kwam voor de baan als lector terug uit de Verenigde Staten, waar ze ruim vijf jaar woonde en werkte voor de Wereldbank. Die baan bracht haar ook naar onder andere Afghanistan, Pakistan en Nigeria. Sinds april woont ze in Amsterdam. ‘Het is wel weer even wennen’, lacht ze bij aanvang van het interview.
Als ik aan Nederland denk, denk ik niet direct aan armoede. Is dat naïef?
‘Nee, dat is niet naïef. Maar armoede in Nederland bestaat echt, al is dit altijd relatief. Waar hebben we het over als het in Nederland over armoede gaat? Dan gaat het over het feit dat mensen te weinig geld hebben voor basale zaken als huur, een warm huis, warme kleding en eten op tafel. Daar hebben we een specifiek bedrag aan gehangen: wie maandelijks 1.100 euro netto of minder verdient, heeft een verhoogd risico op armoede. Momenteel is er discussie of die grens nog wel redelijk is, gezien de stijgende kosten voor levensonderhoud.’
Hoe staat Nederland er op dit moment voor? En hoe anders is dat in vergelijking met bijvoorbeeld tien jaar geleden?
‘Tien jaar geleden kwamen we net uit de crisis van 2008. Sinds die periode daalde de armoede, en flink ook. Je zou kunnen zeggen, aan de vooravond van de crisis in Oekraïne, vertoonde de armoede in Nederland een dalende lijn. Het was op het laagste punt in jaren. Maar ineens maakten we een hele omwenteling. De prognoses over hoeveel mensen in armoede zouden vervallen voor dit jaar en volgend jaar waren halverwege dit jaar schrikbarend. De middenklasse zou hard worden geraakt. Dus nam het kabinet maatregelen, denk aan de energiecompensatie en -toeslag. Daardoor zijn de prognoses aanzienlijk verbeterd. Voor 2023 zijn de meeste mensen als het goed is – letterlijk – uit de kou. De vraag is wat er daarna gebeurt.’
‘Een volwassen leven beginnen met problematische schulden biedt geen goede toekomst’
Een op de acht gezinnen in Amsterdam loopt risico op armoede, blijkt uit cijfers. Hoe staat het ervoor op onze hogeschool met studenten en medewerkers?
‘Daar weet ik helaas nog geen antwoord op, maar het is een onderwerp dat ik heel graag zou willen onderzoeken. Wat studenten betreft zie ik wel iets zorgwekkends terug in de cijfers. Het aantal jongeren dat achterloopt met het doen van betalingen is enorm toegenomen: met 16 procent sinds september 2021. En dat is opvallend, want over de hele linie liepen de cijfers terug, behalve in deze leeftijdscategorie. Het is de vraag waardoor dit komt. Is het omdat ze vanaf hun achttiende plots zelf verantwoordelijk zijn geworden voor hun eigen financiën? Dat kan niet de hele verklaring zijn voor de plotselinge stijging, want elk jaar worden er jongeren achttien. Of is het de inflatie die deze groep extra hard raakt? Ik zou ook dit graag willen onderzoeken, want een volwassen leven beginnen met problematische schulden biedt geen goede toekomst.’
2022 – huidig: Lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam
2017 – 2022: Econoom bij de Wereldbank, Washington DC, Verenigde Staten
2013 – 2018: PhD in Management Studies aan Universiteit van Oxford
2010 – 2013: Research Manager bij het Jameel Poverty Action Lab in Parijs en India
2009 – 2010: Master Development Studies aan the London School of Economics and Political Science
2004 – 2007: Bachelor Economie aan Universiteit Maastricht
Toch hoor of lees ik over het algemeen weinig over armoede onder hoogopgeleiden. Betekent dit dat dit er niet is?
‘Gemiddeld genomen kun je ervan uitgaan dat hoogopgeleiden een beter betaalde baan hebben. Desondanks zien we dat de lage middeninkomens momenteel ook onder druk komen te staan. Dat zijn huishoudens met een jaarinkomen tussen de 20.000 en 30.000 euro netto. Jongeren die net klaar zijn met hun hbo-opleiding zitten vaak net op dat randje. Je moet niet vergeten dat er ook een grote groep is die het nog net rooit, door een beroep te doen op hun spaargeld of door leningen af te sluiten. Die komen dan net niet onder de armoedegrens uit, maar daar kun je niet langdurig mee doorgaan.’
En de eindjes aan elkaar knopen hoort er als student een beetje bij. Toch?
‘Voor mij als student gold dat in elk geval wel. Als student investeer je in de toekomst. Maar je bouwt tegelijkertijd wel een schuld op die je bent aangegaan om je studie te betalen. We moeten ervoor oppassen dat we hier in Nederland geen Amerikaanse situaties krijgen. Daarmee bedoel ik dat de schuld zo groot is dat het salaris dat je gaat verdienen niet voldoende is om je schuld af te lossen. Het is nu nog redelijk in verhouding, al zijn er ook studenten die problematische studieschulden hebben. Momenteel loopt er in samenwerking met DUO een experiment in Amsterdam, om dit soort schrijnende situaties op te sporen en aan te pakken.’
Is arm zijn in het huidige tijdsgewricht ook anders dan bijvoorbeeld na de oorlog, of in de jaren ’70?
‘We zien momenteel steeds meer werkende armen. Oftewel, mensen die wel betaald werk hebben, maar niet rond kunnen komen. En dat er steeds meer mensen met een tijdelijk contract zijn, is ook nieuw. Bij deze groep zit ook relatief veel armoede. Er is een nieuw gesprek nodig over wat een waardig bestaan is: wat vinden we dat iemand minimaal nodig heeft? Hoort daar bijvoorbeeld een kopje koffie buiten de deur bij? Zoiets is nu veel normaler dan bijvoorbeeld vijftig jaar geleden.’
‘Het jaar 2023 wordt een spannend jaar. De vraag is of dan alle problemen zijn opgelost’
Wat zijn oplossingen om armoede tegen te gaan?
‘We zijn met z’n allen in principe rijk genoeg in Nederland: niemand zou in armoede te hoeven leven. Er zijn twee oplossingen. Een is het veranderen van het gedrag van mensen zelf om zo geld te besparen: bijvoorbeeld door minder koffie buiten de deur te drinken. Of door meer te gaan werken. Er is alleen maar zoveel wat je kunt doen. Als er structureel te weinig geld is in een huishouden is deze oplossing niet genoeg. Dan moeten we als maatschappij kijken hoe we kunnen inspringen en moeten we misschien het geld beter herverdelen. Dat gebeurt via de belasting: de regering kijkt waar meer geld vandaan kan worden gehaald en waar het vervolgens naartoe moet. Al kun je als land ook geld lenen uiteraard om de staatskas te vullen en zo mensen in nood te helpen. Hoe dan ook, het is een politieke keuze hoe en of je de bevolking wilt helpen.’
Hoe kijkt u naar de toekomst?
‘Het jaar 2023 wordt een spannend jaar. De overheid heeft de overbruggingsmaatregelen ingevoerd om een jaar voor iedereen te zorgen. De vraag is of volgend jaar alle problemen zijn opgelost. Zo niet, dan staan we voor net zo’n urgent vraagstuk als in de zomer en komen we in het armoede-domein voor grote uitdagingen te staan.’
