Instagram, TikTok en de invloed in het stemhok: ‘Op je scherm kan alles fictie zijn’
Tessel Bruns
Tristan Newalsing, Quincy Wolfs, Maartje Hermsen
De verkiezingen komen dichterbij en de campagnekoorts stijgt. Politici duiken overal op. In talkshows, bij debatten, en op sociale media vliegen de filmpjes je om de oren. Welke filmpjes jij te zien krijgt, wordt bepaald door het algoritme. Zeker nu steeds meer jongeren hun nieuws van Instagram en TikTok halen, rijst de vraag wat dat doet met hun stem.
‘Ik zie eigenlijk vooral rechtse filmpjes op mijn feed, terwijl ik links ga stemmen’, zegt Tristan Newalsing (22), student Bestuurskunde. ‘Ik bekijk ze omdat ik ze belachelijk vind, maar daardoor krijg ik er steeds meer. Het algoritme denkt dat ik ze wil zien.’ Hoewel hij erom kan lachen, vindt hij het ook zorgelijk. ‘Elke gek kan iets online gooien. Je weet gewoon niet meer wat echt is en wat nep.’
Maartje Hermsen (24), student Leraar Maatschappijleer, heeft een ‘vrij links’ algoritme, vertelt ze. ‘Dat komt door de nieuwsaccounts die ik volg: NOS, Al Jazeera, Links in het Nieuws, Left Laser. Die zorgen ervoor dat ik in een linkse bubbel zit. Maar dat voelt best comfortabel. Ik heb niet het gevoel dat ik iets belangrijks mis.’
Student Bestuurskunde Quincy Wolfs (19) ziet juist van alles voorbijkomen, van links tot rechts. ‘Dat past wel bij hoe ik denk’, zegt ze. ‘Ik vind het belangrijk om een open blik te houden, dus sluit geen partijen uit.’ Toch vertrouwt ze niet alles wat ze ziet. ‘Zeker niet in verkiezingstijd, als politici dingen beloven die ze helemaal niet kunnen waarmaken.’
Beeld: Tessel Bruns | Maartje Hermsen
Hybride realiteit
Mediawetenschapper Esther Hammelburg doet onderzoek naar de rol van media in onze samenleving. Volgens haar leven we in een ‘hybride realiteit’. ‘Digitale omgevingen zoals Instagram en TikTok vermengen zich steeds meer met fysieke omgevingen zoals school, werk of je gezin. Je haalt informatie uit beide werelden, en sociale media spelen daarin een steeds grotere rol.’
‘Op je scherm kan alles fictie zijn, buiten zie je pas wat er echt gebeurt’
Als het gaat om welke rol sociale media hebben tijdens de verkiezingen, ziet Hammelburg dat mensen al snel aan politici en campagnetaal denken. ‘Maar dat is niet het hele verhaal’, zegt ze. ‘Wat ik in mijn onderzoek heb gezien, is dat er op sociale media veel geruchten, insinuaties en privégedachten rondgaan, vaak onopvallend in video’s of livestreams. We herkennen dat vaak niet als politieke informatie.’
‘Als ik een vlog maak, kan ik me daarin hardop afvragen hoe het nou eigenlijk zit met beslissing X over onderwerp Y in de politiek. Daarmee zet je mensen al in een bepaalde denkrichting. Dat is niet hardcore desinformatie, maar het kan wel je denken beïnvloeden.’
Beeld: Tessel Bruns | Tristan Newalsing
Shock-effect
Omdat Tristan zich bewust is van de algoritmes op sociale media, praat hij liever met zijn vrienden over politiek. ‘Dat kan er soms best heftig aan toe gaan’, zegt hij. ‘Maar dat heb ik liever dan enkel te focussen op sociale media, waar alles geframed wordt en een ‘shock-effect’ creëert. Op je scherm kan alles fictie zijn, buiten zie je pas wat er echt gebeurt.’
Hammelburg moedigt studenten aan om kritisch te blijven op de informatie die ze online tegenkomen. ‘Vraag jezelf altijd af: waarom krijg ik deze informatie te zien en hoeveel impact heeft dat op mij? Online platforms cureren sterk via problematische algoritmes. Als je je eigen afwegingen wil maken, moet je alert blijven.’
Factchecking
Met die kritische blik keek Maartje naar de Instagrampost van GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans tijdens de Rode Lijn-demonstratie in Amsterdam. ‘Sinds de campagne is begonnen, valt het me op dat sommige partijen zich ineens veel feller uitspreken voor een vrij Palestina dan ze eerder deden’, zegt ze. ‘Maar als je naar bepaalde moties kijkt of het verkiezingsprogramma leest, kom je erachter dat ze zich anders positioneren dan ze zich voordoen. Daarom is het belangrijk om de feiten te checken bij zulke posts.’
Ook Quincy checkt regelmatig of uitspraken kloppen. ‘Laatst zag ik een post van Geert Wilders over asielzoekers en het woningtekort. Hij zei dat er weer woningen beschikbaar zouden zijn als we asielzoekers het land uitsturen. Maar toen ik naar de cijfers keek, zag ik dat asielzoekers in werkelijkheid maar een heel klein deel van het woningtekort veroorzaken.’
Checken of iets wel klopt, doet ze niet bij alle onderwerpen. ‘Die wolven bijvoorbeeld, dat interesseert me eigenlijk niet. Maar de vraag of we kerncentrales moeten bouwen en wanneer dan, vind ik wel weer belangrijk. Als ik daar online iets over zie of lees, zoek ik het vaak even op.’
Beeld: Tessel Bruns | Quincy Wolfs
TikTok
Over TikTok zijn de studenten weinig enthousiast. Daarop word je nog sneller meegesleurd in een algoritme, zeggen ze. Tristan: ‘Op TikTok volg je geen mensen die je kent, zoals op Instagram. Daardoor krijg je echt van alles te zien. Heel veel extreemrechtse dingen, bijna fascistisch.’
‘Jongeren kunnen via sociale media wél met de verkiezingen in aanraking komen’
Dat ziet ook Hammelburg in haar onderzoek naar extreemrechts online. ‘TikTok pusht extreemrechts omdat het eyeballs creëert. Daar verdienen ze veel geld aan. Het platform is volledig commercieel gedreven, maatschappelijke of menselijke waarden spelen geen rol. Dat is problematisch.’
Beeld: Tessel Bruns | Esther Hammelburg
Hebben sociale media dan helemaal geen positieve invloed op jonge kiezers? ‘Wie normaal geen interesse heeft in politiek, kan via sociale media wél met de verkiezingen in aanraking komen’, zegt Maartje. ‘Maar als algoritmes en politieke partijen daar vervolgens misbruik van maken, kun je je afvragen wat de positieve effecten zijn.’
Hammelburg laat weten geen tegenstander te zijn van sociale media. ‘Je kunt er mensen ontmoeten, communities vinden, discussiëren, informatie krijgen. Dat is waardevol, maar je moet er vaardig mee omgaan.’
Of de studenten al weten wat ze gaan stemmen? Daar willen ze best eerlijk over zijn. Maartje stemt BIJ1. ‘De enige partij die echt opkomt voor minderheden en zich verzet tegen imperialisme, kolonialisme en de genocide in Gaza.’ Al begrijpt ze het ook als mensen niet stemmen. ‘Zolang je maar iets doet: ga de straat op en laat van je horen.’
Tristan, die vooral rechtse filmpjes ziet, gaat waarschijnlijk Partij voor de Dieren stemmen. ‘Maar ik overweeg ook SP. De Palestijnse erkenning en sociale gelijkheid zijn voor mij het belangrijkst deze verkiezingen.’
Quincy zweeft nog tussen D66 en JA21. ‘Door Instagram kwam D66 op mijn radar, maar uit de Stemwijzer kwam JA21. Ik ga er nog even op broeden.’
