Eerste hulp bij… mediawijsheid: hoe leer je kritisch naar het nieuws te kijken?
Pixabay/Geralt
De studio van NOS op Hilversum Mediapark
Sommige dingen leer je niet op de hogeschool, maar moet je straks wel weten als achttienplusser. In Eerste hulp bij… verzamelen we tips die jou kunnen helpen wanneer de studieboeken je in de steek laten. Deze keer: mediawijsheid. Hoe onderscheid je feit van fictie?
Wat was er nou precies gebeurd, bij het geweld in Amsterdam van enkele weken terug? Sommige Amsterdamse taxichauffeurs hadden zich verschrikkelijk misdragen. En ja, de Israëlische Maccabi-supporters hadden daarnaast gemene liederen gezongen. En ja, er was ‘op joden gejaagd’, die gewelddadige nacht van 7 november.
Maar wat hadden we nog niet gezien in de media? En hoe moesten we al die gebeurtenissen nu precies interpreteren? Hoe onderscheid je als lezer of kijker de feiten van de manier waarop al die feiten online, op televisie of in de krant worden geframed?
Wat je in de media te zien en lezen krijgt, is lang niet altijd de hele waarheid. En dus zal je scherp moeten zijn op wat je te zien krijgt en waar je vervolgens je mening over vormt. Maar hoe doe je dat precies? Esther Hammelburg, als senior onderzoeker en hoofddocent gespecialiseerd in online media en onze beleving ervan, geeft tips in mediawijsheid.
1. Feit en fictie zijn niet eenvoudig te onderscheiden
Kun je fake news wel altijd herkennen? ‘Dat lijkt af en toe wel steeds lastiger’, begint Hammelburg. Er zijn zeker zaken waar je op kunt letten, maar eenvoudig is het niet – zeker omdat informatie online, op sociale media, zo snel voorbijkomt.
‘Het helpt je om na te gaan waar informatie vandaan komt en met welk doel’
‘De grens tussen feit en fictie is überhaupt niet altijd meer makkelijk te trekken’, stelt Hammelburg vast. ‘Denk bijvoorbeeld ook aan beelden die artificiële intelligentie tegenwoordig maakt. Stel dat AI een beeld van De Dam maakt – is het dan nep, omdat het geen ‘‘echte’’ foto is? Het bevat niet per se foute informatie. In plaats van te bepalen wat ‘‘echt’’ is, helpt het je denk ik meer om na te gaan wáár informatie vandaan komt en met welk doel het online wordt gedeeld.’
2. Media bieden nooit de ‘hele waarheid’
Probeer mediacontent allereerst te zien voor wat het is, stelt Hammelburg. Namelijk: als een product. ‘Daarmee bedoel ik dat je je bedenkt dat alles wat je in media te zien krijgt, iets is dat gemaakt is, met een bepaald doel. En als iets waarbij je maar een bepaald stukje van de werkelijkheid te zien krijgt.’
‘Onderzoek de bron: dat zegt je vaak iets over waarom je bepaalde info te zien krijgt’
‘Vraag je dus af: kan er een reden zijn dat dit stukje beeld is gekozen? En is er misschien iets weggelaten? Of het nou op televisie of TikTok is, er zijn keuzes gemaakt over de inhoud. Niet alleen in beeld, trouwens: ook muziek beïnvloedt jouw interpretatie van iets. Je kunt hetzelfde TikTok-filmpje zien met andere muziek, en er een ander gevoel aan overhouden.’
3. Wie is de afzender?
Hammelburg kijkt daarom vooral altijd naar de afzender: wie heeft de video of het bericht geplaatst dat je te zien krijgt? En wat zou diens belang kunnen zijn? ‘Dat zegt me geregeld iets over waaróm het gemaakt is, en wat mogelijk is weggelaten aan informatie.’
Onderzoek de bron, benadrukt de onderzoeker. ‘We weten inmiddels wel dat ze bij de Telegraaf geen fan zijn van burgemeester Halsema, bijvoorbeeld. En dat ze bij het Instagram-kanaal Cestmocro ook niet de leukste foto’s van Netanyahu gebruiken. Ik wil hen niet bashen, maar het is goed om je bewust te zijn van die selectiviteit en dat mee te nemen in je oordeel.’
4. Sluit mainstream media niet uit
Moet je ook de grotere mainstream nieuwsmedia kritisch tegen het licht houden? Zeker, stelt Hammelburg. ‘Nieuws is namelijk altijd een selectie: er is een redactie geweest die specifieke keuzes heeft gemaakt om de informatie te belichten. En media maken niet alleen keuzes – ze maken ook gewoon fouten.’
‘Media maken niet alleen specifieke keuzes – ze maken ook gewoon fouten’
Maar dat betekent nog niet dat er opzet of kwade bedoelingen achter zitten. ‘Bij een journalistiek medium heb je een redactie, met een beroepscode en statuut, waar meerdere mensen over de berichtgeving overleggen. Je kunt deze media tenminste ergens op aanspreken. Die betrouwbaarheidscheck is er minder voor content die door privépersonen wordt gemaakt.’
5. Zorg voor een breed palet aan media
Het beste wat je kunt doen, als het gaat om de ‘juiste’ informatie, is zorgen voor een breed palet aan bronnen en media. Dat kan ook via sociale media, waarvan jongeren hun nieuws tegenwoordig vooral halen. ‘Dat is op zich echt niet zo verkeerd: je vindt er namelijk allerlei verschillende bronnen met accounts, ook de journalistieke media zijn er actief.’
‘Richt voor de aardigheid eens een nieuw account op waarmee je andere dingen liket en volgt’
6. Check je eigen vooringenomenheid
Alleen maar vingerwijzen naar media heeft geen zin. We doen namelijk zelf ook mee aan de fake news-machine. Door onmiddellijk berichten te delen zonder de waarheid ervan te checken, bijvoorbeeld. ‘We delen vaak info die helemaal past bij onze eigen overtuigingen.’
Af en toe even een adempauze nemen voor je iets deelt is dus niet verkeerd. ‘In bredere zin is het goed om je te realiseren dat jouw mening gevormd is door wat je te zien hebt gekregen. Richt voor de aardigheid maar eens een nieuw testaccount op met een totaal andere smaak, en ga van daaruit andere dingen liken en volgen. Je zult zien dat je aan heel andere informatie en bronnen wordt blootgesteld.’
7. Vergroot dus je bubbel
Realiseer je dat niet iedereen dezelfde informatie tot zich krijgt en dat je beleving van de werkelijkheid dus verschilt. Hammelburg sluit af met het voorbeeld waar deze tekst mee begon.
‘Blijf mensen met een andere mening volgen: dat geeft je een completer beeld’
‘Dit zie je ook in het issue bij Israël en Gaza. Er zijn mensen die dag in dag uit de meest verschrikkelijke beelden te zien krijgen en maar niet begrijpen waarom een ander niet dezelfde emotie voelt. Besef je dat jouw realiteit wordt gevormd door alles wat jíj hebt gezien en gehoord en blijf mensen met een andere mening volgen: dat geeft je meer begrip en een completer beeld van de werkelijkheid en hoe die beleefd wordt.’
Geplaatst door
Eindredacteur bij HvanA. Ik volg en schrijf van alles en luister graag naar de verhalen die je te vertellen hebt. Tips voor zo’n goed verhaal op HvanA? Stuur een mailtje naar benne@hvana.nl.